Wzorce interpunkcji w literaturze głównych języków świata są intrygująco matematyczne
EurekAlert!: [https://www.eurekalert.org/news-releases/986781]
19 kwietnia 2023
Widoczne na ilustracji funkcje hazardu pokazują prawdopodobieństwo wystąpienia kolejnego znaku interpunkcyjnego w zależności od długości pozbawionej interpunkcji sekwencji wyrazów. Pod względem interpunkcyjnym najbardziej „międzyjęzykowy” jest niemiecki (wykres zielony). (Źródło: IFJ PAN)
Chwila zawahania... Tak, tu kropka – ale czy przecinek na pewno należy postawić tam? A może lepszy byłby myślnik? Interpunkcja potrafi przysparzać kłopotów; często się ją wręcz lekceważy. Błąd! Z najnowszych analiz statystycznych wyłania się inny jej obraz: interpunkcja zdaje się „wyrastać” z fundamentów współdzielonych przez wszystkie (poddane badaniu) języki, a jej cechy są dalekie od trywialnych.
Wielu osobom interpunkcja jawi się jako zło konieczne, gdy tylko można z chęcią ignorowane. Najnowsze analizy literatury napisanej we współcześnie wiodących językach świata każą zmienić ten osąd. W kilkuset dziełach powstałych w siedmiu językach, głównie zachodnich, zaobserwowano bowiem te same cechy statystyczne schematów używania znaków przestankowych! Interpunkcja, której wszystkich dziesięciu przedstawicieli można znaleźć we wprowadzeniu do niniejszego tekstu, okazuje się być uniwersalnym i niezbędnym dopełnieniem matematycznej perfekcji każdego badanego języka. Tak niezwykły wniosek o roli niepozornych przecinków, wykrzykników czy kropek płynie z artykułu naukowców z Instytutu Fizyki Jądrowej Polskiej Akademii Nauk (IFJ PAN) w Krakowie, opublikowanego na łamach czasopisma „Chaos, Solitons & Fractals”.
„Obecne analizy są rozwinięciem naszych wcześniejszych wyników nad multifraktalnymi cechami
zmienności długości zdań dzieł literatury światowej. Czym bowiem jest długość zdania? To nic innego
jak odległość do kolejnego, konkretnego znaku interpunkcyjnego: kropki. Teraz wzięliśmy
więc pod statystyczną lupę wszystkie znaki interpunkcyjne, przyjrzeliśmy się także, co się dzieje
z interpunkcją podczas tłumaczeń
”, mówi prof. dr hab. Stanisław Drożdż (IFJ PAN, Politechnika
Krakowska).
Badaniom poddano dwa zbiory tekstów. Główne analizy dotyczące interpunkcji wewnątrz każdego z języków przeprowadzono na 240 cieszących się dużą popularnością dziełach literackich, napisanych w siedmiu językach, głównie zachodnich: angielskim (44), niemieckim (34), francuskim (32), włoskim (32), hiszpańskim (32), polskim (34) i rosyjskim (32). Taki a nie inny dobór języków wynikał z przyjętego kryterium: badacze założyli, że danym językiem powinno posługiwać się nie mniej niż 50 milionów ludzi, a napisane w nim dzieła powinny być nagrodzone nie mniej niż pięcioma literackimi Nagrodami Nobla. Ponadto dla statystycznej wiarygodności wyników badań każda książka musiała zawierać co najmniej 1500 sekwencji wyrazów rozdzielonych znakami interpunkcyjnymi. Osobny zbiór przygotowano pod kątem obserwacji stabilności interpunkcji w tłumaczeniach. Zawierał on 14 dzieł, z których każde było dostępne w każdym z badanych języków (dwie z 98 wersji językowych jednak pominięto z uwagi na ich niedostępność). Łącznie w obu zbiorach wśród autorów znaleźli się tacy twórcy jak J. Conrad, Ch. Dickens, A. C. Doyle, E. Hemingway, J. R. Kipling, G. Orwell, J. D. Salinger, A. V. Woolf, G. Grass, F. Kafka, T. Mann, F. Nietzsche, J. W. von Goethe, M. M. de La Fayette, A. Dumas, V. Hugo, M. Proust, J. Verne, U. Eco, M. de Cervantes, H. Sienkiewicz czy W. Reymont.
Uwagę krakowskich badaczy przykuł przede wszystkim rozkład statystyczny odległości między kolejnymi znakami interpunkcyjnymi. Szybko się okazało, że we wszystkich badanych językach najlepiej opisuje go jeden z precyzyjnie określonych wariantów rozkładu Weibulla. Krzywa tego typu ma charakterystyczny kształt: początkowo rośnie gwałtownie, by po osiągnięciu wartości maksymalnej nieco wolniej opaść do pewnej wartości krytycznej, poniżej której zdąża do zera już z małą i ciągle malejącą dynamiką. Rozkładem Weibulla zwykle opisuje się zjawiska związane z przetrwaniem (np. liczbę ludności w funkcji wieku), ale także różne procesy fizyczne, jak choćby rosnące zmęczenie materiałów.
„Zgodność rozkładu długości sekwencji wyrazów między znakami interpunkcyjnymi z funkcjonalną
postacią rozkładu Weibulla była tym lepsza, im więcej rodzajów znaków interpunkcyjnych uwzględnialiśmy
w analizach; dla wszystkich znaków zgodność ta okazywała się niemal pełna. Jednocześnie
między poszczególnymi językami są widoczne pewne różnice w rozkładach, ale sprowadzają
się one tylko do doboru nieco innych wartości parametrów rozkładu, charakterystycznych dla danego
języka. Interpunkcja wydaje się więc być integralną częścią wszystkich badanych języków
”,
zauważa prof. Drożdż, by po chwili z pewnym rozbawieniem dodać: „...a ponieważ rozkład Weibulla
dotyczy takich zjawisk jak przetrwanie, z wcale nie za dużym przymrużeniem oka można stwierdzić,
że interpunkcja ma w swoją naturę literalnie wkomponowaną walkę o przeżycie
”.
Kolejny etap analiz polegał na wyznaczaniu funkcji hazardu. W przypadku interpunkcji opisuje ona, jak zmienia się warunkowe prawdopodobieństwo sukcesu – czyli prawdopodobieństwo wystąpienia kolejnego znaku interpunkcyjnego – jeśli w analizowanej sekwencji żaden taki znak jeszcze się nie pojawił. Wyniki są tu jednoznaczne: językiem charakteryzującym się najmniejszą skłonnością do używania interpunkcji jest angielski, z niewiele mu ustępującym hiszpańskim; najbardziej uzależnione od interpunkcji okazały się języki słowiańskie. Krzywe funkcji hazardu dla znaków interpunkcyjnych w sześciu badanych językach okazały się mieć podobny przebieg, różniły się bowiem głównie przesunięciem w pionie.
Wyjątkiem okazał się język niemiecki. Jego funkcja hazardu jako jedyna przecina większość krzywych skonstruowanych dla pozostałych języków. Niemiecka interpunkcja zdaje się więc łączyć cechy interpunkcyjne wielu języków, co czyni z niej swoiste interpunkcyjne esperanto. Powyższa obserwacja współgra z kolejną analizą, która polegała na sprawdzeniu, czy cechy interpunkcyjne oryginalnych dzieł literackich widać w ich tłumaczeniach. Zgodnie z oczekiwaniami, językiem najwierniej odwzorowującym interpunkcję od języka oryginału do języka docelowego okazał się niemiecki.
W przekazie mówionym przerwy można uzasadniać ludzką fizjologią, między innymi koniecznością zaczerpnięcia oddechu lub wygospodarowaniem chwili na ustrukturyzowanie w myślach dalszej wypowiedzi. A w przekazie pisanym?
„Tworzenie zdania poprzez dokładanie do niego kolejnych wyrazów przy jednoczesnym dbaniu, by
przekaz był zrozumiały i jednoznaczny, nieco przypomina napinanie cięciwy łuku: na początku jest
to łatwe, ale z każdą chwilą staje się coraz bardziej wymagające. Jeśli w tekście nie ma żadnych
elementów porządkujących (a przecież taką rolę pełni interpunkcja), trudność interpretacji rośnie
wraz z wydłużaniem się ciągu wyrazów. Zbyt mocno napięta cięciwa może pęknąć, a zbyt długie
zdanie może stać się niezrozumiałe. Dlatego autor staje przed koniecznością 'uwolnienia strzały',
czyli zamknięcia fragmentu tekstu jakimś znakiem interpunkcyjnym. Obserwacja ta dotyczy
wszystkich analizowanych języków, mamy więc do czynienia z czymś, co można byłoby nazwać
prawem lingwistycznym
”, stwierdza dr Tomasz Stanisz (IFJ PAN), pierwszy autor omawianego artykułu.
Na zakończenie warto zauważyć, że wynalazek interpunkcji jest stosunkowo niedawny – w najstarszych tekstach znaki przestankowe nie występowały w ogóle. Pojawienie się optymalnych wzorców interpunkcji we współczesnych językach pisanych może być więc interpretowane jako efekt ich zaawansowania ewolucyjnego. Jednak nadmierna potrzeba użycia interpunkcji niekoniecznie musi być oznaką takiego zaawansowania. Języki angielski i hiszpański, współcześnie najbardziej uniwersalne, w świetle powyższych badań okazują się być mniej rygorystyczne w kwestii częstości stosowania interpunkcji. Prawdopodobnie języki te są tak sformalizowane pod względem konstrukcji zdania, że jest w nich mniej miejsca na niejednoznaczności, które musiałyby być rozwiązywane za pomocą znaków interpunkcyjnych.
[PDF]
Kontakt:
prof. dr hab. Stanisław Drożdż
Instytut Fizyki Jądrowej im. Henryka Niewodniczańskiego Polskiej Akademii Nauk
tel.: +48 12 662 8220
email: stanislaw.drozdz@ifj.edu.pl
Publikacje naukowe:
„Universal versus system-specific features of punctuation usage patterns in major Western languages”
T. Stanisz, S. Drożdż, J. Kwapień;
Chaos, Solitons & Fractals, 168, 113183, 2023;
DOI: https://doi.org/10.1016/j.chaos.2023.113183
Materiały graficzne:
Widoczne na ilustracji funkcje hazardu pokazują prawdopodobieństwo wystąpienia kolejnego znaku interpunkcyjnego w zależności od długości pozbawionej interpunkcji sekwencji wyrazów. Pod względem interpunkcyjnym najbardziej „międzyjęzykowy” jest niemiecki (wykres zielony). (Źródło: IFJ PAN)